TÂM LÝ NHÀ ĐẦU TƯ: 5 SAI LẦM CHẾT NGƯỜI NGƯỜI MỚI DỄ MẮC PHẢI

• TÂM LÝ NHÀ ĐẦU TƯ: 5 SAI LẦM CHẾT NGƯỜI NGƯỜI MỚI DỄ MẮC PHẢI

Mở đầu

Khi bước vào con đường đầu tư, bên cạnh kiến thức về phân tích tài chính, định giá cổ phiếu/ tài sản, chọn danh mục, quản trị rủi ro — thì tâm lý nhà đầu tư là yếu tố vô cùng quan trọng, đôi khi còn quyết định thành bại hơn cả yếu tố kỹ thuật. Nhiều nhà đầu tư mới, vì thiếu kinh nghiệm, bị chi phối bởi cảm xúc, rơi vào “bẫy” tâm lý mà không biết, dẫn đến những tổn thất nặng nề.

Trong bài viết này, chúng ta sẽ đi sâu vào 5 sai lầm tâm lý chết người mà nhà đầu tư mới rất dễ mắc phải, phân tích nguyên nhân, cách nhận biết và cách khắc phục — để bạn đọc có thể đầu tư với tâm lý vững vàng hơn, ra quyết định sáng suốt hơn và tránh rủi ro không đáng có.

1. SAI LẦM 1: 

SỢ THUA LỒNG LÕNG

 (LOSS AVERSION / AVERSION TO LOSS)

1.1 Giải thích

Một trong những thiên kiến nổi bật trong tâm lý con người là loss aversion — tức là “chúng ta đau lòng khi mất nhiều hơn niềm vui khi có được tương ứng”. Trong đầu tư, điều này thể hiện rõ:

• Chúng ta sẽ rất sợ cắt lỗ, giữ mã lỗ với hy vọng nó “quay lại” để không phải chịu cảm giác thất bại.
• Khi mã đầu tư có lời, chúng ta lại muốn chốt quá sớm để “chắc ăn”, sợ mất đi phần lợi nhuận đã có.
• Chúng ta dễ dàng chần chừ, bỏ lỡ các cơ hội vì lo sợ rủi ro, mặc dù tiềm năng lợi nhuận khả thi.

Hiệu ứng này cũng được liên kết với “disposition effect” — nhà đầu tư có xu hướng bán các tài sản có lợi nhuận quá sớm và giữ các tài sản đang lỗ quá lâu. 

1.2 Biểu hiện thực tế & ví dụ

• Một cổ phiếu chúng ta mua đã giảm 20%. Chúng ta không dám bán vì “mất mặt”, hy vọng giá sẽ hồi phục, nhưng giá tiếp tục giảm.
• Khi cổ phiếu tăng 10%, chúng ta chốt ngay, trong khi giá còn có thể tăng tiếp 20-30%.
• Chúng ta đặt lệnh “cắt lỗ” rất xa, dẫn đến thua lỗ lớn khi biến động ngắn hạn, hoặc không đặt lệnh cắt lỗ vì sợ bị “kẹp”.

1.3 Nguyên nhân tâm lý và nhận thức

• Con người thường đánh giá mất mát nặng hơn gấp 2-3 lần so với lợi ích tương đương.
• Sợ hối tiếc (“nếu tôi bán, nó tăng tiếp…” hoặc “nếu tôi không bán, nó còn giảm nữa…”).
• Thiếu kỷ luật, không có quy tắc chắc chắn để thoát lệnh.
• Phiên giao dịch hàng ngày xuất hiện quá nhiều dao động — khiến nhà đầu tư mới dễ bị dao động và mất bình tĩnh.

1.4 Cách khắc phục

• Xác định trước mức cut-loss và cut-profit trước khi vào lệnh và có kỷ luật.
• Chấp nhận rằng thua lỗ là một phần không thể tránh khỏi — điều quan trọng là quản lý rủi ro, không để thua lỗ “phá nhà”.
• Đánh giá danh mục định kỳ, xem lại từng vị thế một cách khách quan, không để cảm xúc chi phối.
• Đào tạo về quản lý tâm lý — thiền, thư giãn, giảm căng thẳng khi thị trường biến động.
• Sử dụng công cụ hỗ trợ, ví dụ trailing stop hoặc lệnh dừng lỗ “lỏng” để theo dõi động thái thị trường.

2. SAI LẦM 2: 

QUÁ TỰ TIN (OVERCONFIDENCE)

2.1 Giải thích

Tự tin là cần thiết khi đầu tư, nhưng quá tự tin lại là con dao hai lưỡi. Nhiều nhà đầu tư mới đánh giá cao khả năng của mình, tin rằng mình có thể chọn đúng cổ phiếu, dự báo được xu hướng, giao dịch giỏi hơn người khác — từ đó đưa ra các quyết định rủi ro cao hơn bình thường.

Theo Russell Investments, một trong 5 thiên kiến phổ biến là Over-confidence — nhiều nhà đầu tư đánh giá quá cao khả năng mình, đặt cược lớn hoặc giao dịch quá nhiều. 

2.2 Biểu hiện & ví dụ

• Giao dịch “quá tay”, vào lệnh nhiều vị trí khi chưa đủ dữ kiện hoặc chưa nghiên cứu kỹ.
• Dùng đòn bẩy lớn với niềm tin rằng “mình sẽ thắng”.
• Bỏ qua các tín hiệu cảnh báo, cho rằng mình biết hơn thị trường hay đám đông.
• Không chịu học hỏi, cố chấp tin vào quan điểm cá nhân đến khi thua lỗ lớn.

2.3 Nguyên nhân tâm lý

• Mong muốn được nhìn nhận “hơn người khác”.
• Hiệu ứng “confirm bias” (xu hướng chỉ tìm thông tin ủng hộ quan điểm của mình).
• Quá ít kinh nghiệm để nhận ra sự bất trắc của thị trường — thường “ngây thơ” tin vào những kịch bản đẹp.

2.4 Cách khắc phục

• Trước khi vào lệnh, đặt câu hỏi ngược: “Nếu tôi sai thì sao?”
• Sử dụng “checklist” giao dịch: chỉ khi đáp ứng đủ các tiêu chí mới vào lệnh.
• Giao dịch có khung thời gian nhỏ trước, test chiến lược bằng vốn nhỏ trước khi mở rộng.
• Liên tục cập nhật, học hỏi, khiêm tốn nhìn nhận sai lầm, sửa sai.
• Giới hạn rủi ro per trade — không để vị thế quá lớn ảnh hưởng tài khoản.

3. SAI LẦM 3: 

BẮT THEO ĐÁM ĐÔNG / HIỆU ỨNG BẦY ĐÀN (HERDING)

3.1 Giải thích

Con người có xu hướng “làm theo người khác”, đặc biệt khi họ thấy đám đông đang làm hay khen ngợi một mã, cổ phiếu, hay một dự án “hot”. Trong đầu tư, hành vi này được gọi là herding (theo đám đông) — rất dễ khiến nhà đầu tư mua vào lúc giá cao hoặc bán ra lúc hoảng loạn.

Investopedia liệt kê “Following the Herd” là một sai lầm lớn mà các nhà đầu tư mới hay mắc phải. 

3.2 Biểu hiện & ví dụ

• Khi có cổ phiếu “buzz”, tin tức rầm rộ, chúng ta lao vào mua mà không phân tích.
• Khi thị trường hoảng loạn, chúng ta bán sạch vì “mọi người đều bán”.
• Dễ bị ảnh hưởng bởi “tín hiệu đám đông” trên mạng xã hội, diễn đàn, group chứng khoán.
• Đồng thời, chúng ta cũng dễ bị “lạc nhịp” nếu không tham gia cùng đám đông, tự nghi ngờ bản thân.

3.3 Nguyên nhân tâm lý

• Sợ bị bỏ lỡ (FOMO – Fear Of Missing Out).
• Mong muốn an toàn khi chọn theo đa số, vì khi nhiều người đồng thuận, có cảm giác “phải đúng”.
• Thiếu thông tin hoặc thiếu tự tin — nên chọn cách “ăn theo” người khác hơn tự quyết.

3.4 Cách khắc phục

• Trước khi quyết định, luôn hỏi: Tại sao đám đông làm vậy? Có lợi ích ẩn đằng sau không?
• Xây dựng tư duy: căn cứ vào phân tích — cơ bản + kỹ thuật + dòng tiền, không theo đám đông mù quáng.
• Đa dạng hóa danh mục để giảm nguy cơ khi một mã “hot” bị điều chỉnh mạnh.
• Hạn chế theo dõi quá nhiều nguồn tin rào rào — chọn lọc kênh tin cậy.
• Có chiến lược “mua ngược đám đông” (contrarian) nếu chúng ta thấy đám đông quá nóng/ nguội — nhưng phải hiểu rõ rủi ro.  

4. SAI LẦM 4: 

THAM LƯỢNG / CHỐNG LẠI KHOẢNG THỜI GIAN (TIMING MARKET / GREED)

4.1 Giải thích

Nhiều nhà đầu tư mới nghĩ rằng mình có thể “canh đáy, đỉnh” — tức vào/lui thị trường một cách hoàn hảo. Họ tự tin “mua thấp bán cao” thường xuyên. Thực tế, việc định thời điểm thị trường (market timing) gần như là điều không thể làm đều đặn. Điều này dẫn đến hai thiên kiến:

• Tham lợi nhuận quá mức — giữ vị thế quá lâu vì hy vọng tiếp tục tăng, không chịu chốt lợi khi đạt mục tiêu.
• Bỏ lỡ cơ hội vì chờ đợi đáy / đỉnh hoàn hảo — dẫn đến “bất động” quá lâu và mất cơ hội tăng trưởng.

4.2 Biểu hiện & ví dụ

• Chúng ta giữ cổ phiếu đã tăng 50% mà không chốt vì hy vọng tăng tiếp 100%.
• Chúng ta chờ thị trường “hạ đủ” để mua vào, nhưng giá giảm không dừng, bạn không vào được điểm tốt.
• Chúng ta ra vào thị trường nhiều lần, mua bán liên tục để bắt sóng nhỏ, dẫn đến chi phí giao dịch cao, thua lỗ do “mua cao bán thấp”.
• Quá tập trung vào lệnh “hoàn hảo”, bỏ qua yếu tố rủi ro và xác suất.

4.3 Nguyên nhân tâm lý

• Mong muốn “ăn to” trong thời gian ngắn.
• Ảnh hưởng từ thành công của người khác: “nghe nói ai đó mua mã X lên 200% trong vài ngày.”
• Thiếu kiên nhẫn đầu tư dài hạn, muốn kết quả nhanh.
• Không hiểu rằng thị trường có biến động, không thể dự đoán hoàn hảo.

4.4 Cách khắc phục

• Áp dụng chiến lược “mua và giữ” (buy & hold) trong phần danh mục để giảm tác động của timing.
• Sử dụng phương pháp trung bình chi phí (Dollar Cost Averaging) để vào lệnh từ từ theo thời gian.
• Khi mã đạt mục tiêu lợi nhuận, chốt một phần, giữ phần còn lại để tận dụng tiếp nếu thị trường thuận chiều.
• Đặt kỳ vọng thực tế, hiểu rằng không thể luôn đúng, tập trung vào lợi nhuận dài hạn hơn là dao động ngắn hạn.

5. SAI LẦM 5: 

QUÁ TẢI THÔNG TIN & TÌM KIẾM XÁC NHẬN (INFORMATION OVERLOAD & CONFIRMATION BIAS)

5.1 Giải thích

Trong kỷ nguyên thông tin, nhà đầu tư mới dễ bị quá tải bởi hàng loạt tin tức, báo cáo, dự đoán, phân tích từ rất nhiều nguồn. Họ cũng có xu hướng chỉ tiếp nhận thông tin “ủng hộ quan điểm của mình” (confirmation bias). Kết quả là họ bị phân tâm, lung lay, không biết hành động nào đúng, hoặc chỉ “chọn lọc” thông tin để củng cố quyết định đã đưa ra — dẫn đến sai lầm.

Investopedia có bài “8 Psychological Traps Investors Should Avoid”, trong đó đề cập “Confirmation Trap” là một trong những bẫy tâm lý phổ biến. 

5.2 Biểu hiện & ví dụ

• Dành quá nhiều thời gian đọc báo cáo công ty, bản tin, comment trên diễn đàn, mạng xã hội — mà không hành động nào cụ thể.
• Khi bạn tin mã A sẽ tăng, chỉ nghe các phân tích tích cực, bỏ qua hoặc phản bác các phân tích tiêu cực.
• Bạn thất vọng vì mỗi nguồn nói khác nhau — dẫn đến chần chừ, bị phân tán.
• Nhảy từ chiến lược này sang chiến lược khác — vì bị cuốn theo tin tức mới.

5.3 Nguyên nhân tâm lý

• Tâm lý muốn “an toàn” — khi có nhiều nguồn cùng nói điều giống nhau, bản thân cảm giác yên tâm hơn.
• Cảm giác “mình phải biết hết” — dẫn đến săn tin tức liên tục, phiên bản “nghiện tin tài chính”.
• Thiếu tiêu chí chọn lọc thông tin, không có bộ lọc chất lượng tin cậy.

5.4 Cách khắc phục

• Xây dựng nguồn tin cậy (vài trang, vài báo uy tín) thay vì lan man.
• Đặt “giờ vàng tin tức” mỗi ngày (ví dụ 30 phút buổi sáng, 30 phút buổi chiều) — sau đó tắt thông báo để tập trung làm việc.
• Sử dụng “checklist” để lọc tin: có dữ liệu xác thực? có trọng lượng ra quyết định?
• Học cách phân tích trái chiều — xem cả ý kiến phản biện để đánh giá khách quan hơn.
• Khi thông tin nhiều quá, tập trung vào các yếu tố trọng yếu (tài chính doanh nghiệp, dòng tiền, mô hình kinh doanh) thay vì tin “nóng hổi”.

BỔ SUNG: NHỮNG SAI LẦM KHÁC CÓ THỂ GỒM TRONG NHÓM TÂM LÝ

Trên đây là 5 sai lầm tâm lý phổ biến nhất, nhưng thực chất có nhiều thiên kiến khác mà nhà đầu tư cũng cần cảnh giác. Dưới đây là một số ví dụ:

• Anchoring (Neo định giá): bạn đánh giá cổ phiếu dựa vào một mức giá cố định (ví dụ giá mua vào, đỉnh lịch sử) mà bỏ qua yếu tố mới.  
• Sunk cost fallacy (Chi phí chìm): đã đầu tư nhiều vào một mã, bạn tiếp tục giữ hoặc thêm vốn dù nó kém hiệu quả vì “đã mất rồi”.  
• Blindness trap / Overconfidence / Superiority trap (các thiên kiến làm bạn cho rằng mình “giỏi hơn” người khác).  
• False diversification (đa dạng hóa sai cách) — tưởng rằng mình đa dạng hóa nhưng thực ra các tài sản vẫn tương quan cao, rủi ro không phân tán.
• Hindsight bias (biased nhìn lại): khi tích luỹ kinh nghiệm, chúng ta nghĩ “tôi đã biết điều này từ trước” — khiến tự tin thái quá.  

LỜI KẾT

Tâm lý nhà đầu tư là “vũ khí ẩn” mà rất nhiều nhà đầu tư mới bỏ qua hoặc đánh giá thấp. 5 sai lầm trong bài viết — sợ mất, quá tự tin, theo đám đông, tham lợi nhuận, quá tải thông tin — nếu không nhận biết sớm, có thể dẫn tới quyết định sai lầm, thua lỗ nghiêm trọng.

Điều quan trọng là chúng ta nhận ra những xu hướng tâm lý này trong chính bản thân mình, xây dựng kỷ luật, chuẩn bị tâm lý trước những biến động và kiên nhẫn trong dài hạn. Việc đầu tư không phải chạy đua “ăn liền”, mà là cuộc chơi của thời gian, kiến thức và bản lĩnh.

Hà Nội, 28.09.2025

Hải Yến – Đồng Văn

✅✅✅ <Nơi tin cậy học và thi Bằng lái ô tô Các hạng B, C1, C_Sát hạch GPLX_Bằng lái xe B, C1, C_HỌC LÁI XE THEO NGHỊ ĐỊNH MỚI>. 💯💯💯